Kutadgu Bilig
Öğdülmiş Hükümdara Kapıcı-Başının Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Eski Türkçe aslı Günümüze aktarımı
XXXII Öğdülmiş İligke Kapuğ Başlar Er Negü Teg Kerekin Ayur Öğdülmiş Hükümdara Kapıcı-Başının Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
2528 Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig,  esen inç tirilgil ay kılkı silig Öğdülmiş cevap verdi ve:-—Ey hükümdar, huzur içinde uzun seneler yaşa; ey yumuşak huylu — dedi —
2529 Kapuğ başlar er ked bağırsak kerek,  teni cânı birle tapuğsak kerek Kaptcı-başı olan insan çok sâdık olmalı ve bu hizmeti canla başla benimsemiş bulunmalıdır.
2530 Kapuğda yarutsa karaŋku tünüg,  kapuğda batursa yarumış künüg O karanlık geceyi hizmet kapısında ağartmak ve parlak güneşi de aynı kapıda batırmalıdır.
2531 Törü hem toku bilse kılsa tapuğ,  oŋay bolsa kılkı kılınçı kamuğ Hizmet ederken, usûl ve erkânı bilmeli; tabiatı, bütün tavır ve hareketi mülayim olmalıdır.
2532 Tuzı etmeki keŋ akı bolsa ked,  kümüş berse altun er at terse ked Tuzu-ekmeği bol ve kendisi çok cömert olmalı; gümüş ve altın vererek, etrafına çok insan toplamalıdır.
2533 Keçe bolsa yatğak bu yatsa burun,  ayu berse tegme kişike orun Gece olunca, daha yatmadan, saray nöbetçilerini lüzumlu yerlere dikmelidir.
2534 Azak yat baz erse ayıtğu kerek,  oduğrak kim erse yağutğu kerek Nereden geldiği belli olmayan yat ve yabancı varsa, onları soruşturmak ve aralarında en gözü açık olanları hizmete almalıdır.
2535 Körü bekletip çıksa karşı kapuğ,  tükel boldı ol künki barça tapuğ Saray kapısını gözü önünde kapatıp çıkınca, o günün bütün hizmeti tamamlanmış olur.
2536 Yana erte tursa kapuğ başlasa,  keçe taŋda turğaknı tepretmese Sabahleyin kalkınca, kapıdaki vazifesinin başına geçmeli; sabah akşam nöbetçileri yerinde tutmalıdır.
2537 Kalı yol üdi bolsa başlap kirip,  körünse hılın barça yumğı terip Kabul zamanı gelince, o bütün takımını toplayarak, onların başında huzura çıkmalıdır.
2538 Özi çıksa körnüp üküş turmasa,  kapuda kişi kolsa özde basa Huzurda çok kalmamalı, şöyle bir görünüp çıkmalı; kapıda da kendi yerine bir adam bırakmalıdır.
2539 Er at kirse hılça körünse tüzü,  bu körse yarağlı yarağsız azu Hizmetkârlar takım hâlinde, birden huzura çıkarken, o buna lâyık olan ve olmayanları gözden geçirmelidir.
2540 Kalı yol kesilse kapuğ başçısı,  yana kirgü bolsa er at sözçisi Kabul zamanı sona erince, kapıcı-başı hizmetkârlardan mâruzâtta bulunacak kimse varsa, onunla tekrar huzura girmelidir.
2541 Ötünse er at ötgi kolsa tilek,  muŋadmış kişike bu bolsa yölek Onların isteklerini arzetmeli, arzularını desteklemeli ve onlara yardım etmelidir.
2542 Alu berse açı kör altun kümüş,  kayuka at alsa kayuka yumuş Onlara hükümdardan altın-gümüş, ihsanlar koparmalı; bâzılarına unvan ve bâzılarına da vazife verilmesi hakkında tavassutta bulunmalıdır.
2543 Erig tapnurı kim bağırsak seve,  tapınmaz kayusı yorığlı yava Kim gönülden, severek hizmete gayret ediyor, kim hizmet görmeyerek, boşuna geziyor.
2544 Yarağlığ kayu ol asığlığ kayu,  boluğluğ kayu ol tusuluğ kayu Uygun ve faydalı olanı kim; ileride faydalı olacak bir istidada sahip bulunanı kim.
2545 Ötünse begiŋe bu tegme birig,  aça adra berse kötürse erig Bunları hep beyine arzetmeli ve birer-birer açıklayarak, lâyık olanı yükseltmelidir.
2546 Çıkıp edgü yarlığ tegürse tilin,  er at köŋli mundağ isitse alın Çıkınca, hükümdarın taltif ve takdir hakkındaki fermanlarını bizzat tebliğ etmeli ve hizmette bulunanların gönlünü böyle tedbirler ile ısındırmalıdır.
2547 Kapuğda ite tursa oldruğ turuğ,  tüzülse orun kalmasa bir kuruk Kapıda oturacak ve duracak yerleri dâima nizam altında bulundurmalı ve öyle tertip etmeli ki, hiç kimse açıkta ka-lmasın.
2548 Körü alsa yat baz keligli kişig,  ağır tutsa koldaş kılınmış işig Gelen yat ve yabancı kimseleri karşılamak ve arkadaş edindiği kimselere de hürmet göstermelidir.
2549 Liv aş tirki kirse körü ıdsa köz,  yarağsıznı körse anı tıdsa öz Yemek tepsisi girdiği vakit, onu göz altında bulundurmalı ve münâsip olmayan şeyleri görürse, buna mâni olmalıdır.
2550 Şireni çıkarda körüp saklasa,  aŋar toğru yolda elig tegmese Şıra çıkarken, onu nezâret altına almalı ve yolda her hangi bir elin ona dokunmamasına dikkat etmelidir.
2551 Kapuğda çıkarsa liv aş tirkini,  körü tüz ületse begi körkini Kapıdan yemek çıkarken, tepsilere nezâretle bunun, beyin şanına lâyık bir şekilde, her kese dağıtılmasına dikkat etmelidir.
2552 Neçe ka tegürgü kerek bu aşığ,  kuruğ kodmasa bir içig hem taşığ içte ve dışta hiç kimseyi açıkta bırakmamak için, kaç kap yemek dağıtmak lâzım geldiğini bilmelidir.
2553 İki neŋ bedütür bu begler çavı,  ilinde tuğı kör törinde livi Beylerin şöhretini iki şey büyütür: eşiğinde— tuğu ve baş köşesinde — sofrası.
2554 Adın ma iki neŋ kapuğ körki ol,  bedütür beg atın açar kutka yol Şu iki şey de kapının süsüdür; bunlar beyin adını büyütür ve saadete yol açar.
2555 Uluğ hâcibı bolsa âzâd kişi,  takı bir yarağlığ kapuğ el başı Bunlardan biri — hür insan olan ulu hâcıb, biri de— işinin ehli olan bir kapıcı-başıdır.
2556 Bu iki kişi birle itlür kapuğ,  uluğluk bile atı yadlur kamuğ Bu iki kimse ile kapı tanzim edilir ve beyin adı büyüklükle her tarafa yayılır.
2557 İdişçi töşekçi yeme aşçıka,  tüzü köz kemişse yeme tuğçıka Kapıcı-başı şarapçı, döşekçi, aşçı ve tuğcuları hep göz önünde tutmalıdır.
2558 Yeme kuşçı kişçi yeme ok yaçı,  anuk tutsa künde kapuğda tuçı Doğancı, avcı ve okçuları da her gün ve her an kapıda hâzır bulundurmalıdır.
2559 Turup barsa evke hılın koldaşın,  özi birle eltse yetürse aşın Oradan kalkıp, evine giderken, yardımcı ve arkadaşlarını birlikte götürerek, onlara yemek ikram etmelidir.
2560 Yetürse içürse todursa karın,  kuruğ ıdmasa berse özde barın Yedırip-içırerek, karınlarını doyurduktan sonra da, boş göndermemeli; neyi varsa, onlara ihsanda bulunmalıdır.
2561 Öziŋe bir at ton tolum kılsa tap,  adının ülese bir az kodsa tap O bir at, bir kat elbise ve silâh ile yetinmelidir; kendisine az bir şey kalsa yeter; kalanı başkalarına dağıtmalıdır.
2562 Tapuğka kelir erse yat baz kişi,  körü alsa itse otağı işi Yat-yabancı bir kimse hizmete gelirse, onu karşılayıp, kalacağı yeri ve arkadaşlarını tâyin etmelidir.
2563 Tapuğka körüŋinçe körse anı,  aşı boğuzı ornı atı hem tonı Huzura çıkmadan önce, onu görmeli; yiyeceğine-içeceğine, yerine, atına-elbisesine dikkat etmelidir.
2564 Yeme aytu tursa er at hâllerin,  açı hem tokı ya tonın oprakın Hizmetkârların hâllerini sormalı, açmıdırlar-tokmudurlar, yiyecekleri varmı; bunlar ile dâima ilgilenmelidir.
2565 Muŋadığlı barmu elig tarlıkın,  muŋıŋa yarasa ötese hakın Eli darda kalan varsa, onun ihtiyâcını karşılamak ve hakkını vermelidir.
2566 Kim erse kapuğka birer kelmese,  ayıtsa tilese ne bolmış tese Bir kimse bir müddet kapıya gelmezse, ne olduğunu sormalı ve sebebini araştırmalıdır.
2567 Kalı iglig erse ayıtğu kerek,  yavalık kılur erse tıdğu kerek Eğer hasta ise, hâlini sormalı; haylazlık ediyorsa, buna mâni olmalıdır.
2568 Bu barça begiŋe bağırsaklık ol,  sevinçin tilep bu tapuğsaklık ol Bütün bunlar beye karşı içten bağlılık ifâde eder; bu onu memnun etmek için, candan yapılması lâzım gelen bir iştir.
2569 Negü ter eşitgil tapu kılmış er,  tapuğ birle begde ağır bolmış er Hizmet etmiş ve hizmeti ile beyden takdir görmüş insan ne der, dinle.
2570 Tapuğçı begiŋe bağırsak kerek,  bağırsak tegüçi tapuğsak kerek Hizmetkârın beyine içten bağlı olması lâzımdır; içten bağlı olanında candan hizmet etmesi lâzımdır.
2571 Tapuğsak bir özkey bağırsak kulı,  bekütür yarı künde beglik ulı Candan hizmet eden sâdık ve candan bağlı bir kulun hizmeti beyliğin temelini günden-güne sağlamlaştırır.
2572 Öz asğı tilemez bağırsak bolup,  beg asğı tiler künde edgü kolup Candan hizmet eden kimse kendi faydasını düşünmez; o her gün iyi niyetle beyin menfaati için çalışır.
2573 Asığ kılsa azğan anıŋ men kulı,  çeçek yaslığ erse biçer-men ulı Yaban çiçeği faydalı ise, ben onun kuluyum; eğer özenilerek yetiştirilmiş çiçek zararlı ise, onun kökünü keserim.
2574 Bağırsız tusulmaz oğulda körü,  bağırsak tapuğçı tususı örü Candan bağlı hizmetkârın kıymeti merhametsiz ve hayırsız evlâttan, daha yüksektir.
2575 Asığsız tusulmaz kadaş erse kod,  tusulur adaş tut asığ birle tod Faydasız ve değersiz ise, kardeş olsa bile onu bırak; istifâde edebileceğin insanı arkadaş edin ve onun bol-bol hayrını gör.
2576 Tili birle yumşak süçig tutğu söz,  köŋül tutsa alçak yaruk tutsa yüz Kapıcı-başı yumuşak ve tatlı sözlü olmalı; gönülünü alçak tutmalı ve her vakit güler yüz göstermelidir.
2577 Tügük yüz açığ söz kişig tumlıtur,  tiriglikte kitmez köŋülde yatur Çatık yüz, acı söz insanı soğutur ve bunun tesiri bütün hayat boyunca devam eder, insanın gönlünden çıkmaz.
2578 Muŋar meŋzer emdi bu beytig okı,  sözi mani birle ukulğay takı Şimdi buna benzeyen şu beyti oku; sözü ile birlikte mânası da anlaşılır.
2579 Sözün sökse yalŋuk açıtsa tilin,  süŋükke sızığ ol köŋülke yalın insan sözü ile söğer ve dili ile acıtırsa, bu kemiğe sızı ve gönüle ateş olur.
2580 Urup berge başı büter terk söner,  tilin sökse bütmez açığı yılın Vurulan kamçı yarası kapanır ve çabuk geçer; dil acısı ise, yıllarca dinmez.
2581 Kalı atlanur bolsa begler süke,  ya kuşka çögenke ya el körgüke Beyler sefere, ava, cirit oyununa veya memleket gezisine çıktıkları vakit,
2582 İdi sak küdezgü bu yerde begin,  yoduğ tegmese anda teŋsizlikin Beyini çek dikkatle gözetmeli; başına kötü bir hâdise, bir felâket gelmesini önlemelidir.
2583 Kalı tuşsa beglerke yaŋluk hatâ,  tuşar at öze kuşta avda süde Eğer beylere bir felâket ve belâ gelirse, bu avda, kuş avında veya seferde hareket esnasında gelir.
2584 Bütünsüz bar erse yıratğu anı,  siziklig bar erse sakıŋu anı İtimat edilemeyecek kimseleri onun yanından uzaklaştırmalı, şüpheli kimselere karşı ihtiyat tedbirleri almalıdır.
2585 Bütün çın sevigli bağırsak kişi,  yakın yortsa begke küdezse başı Onun başını korumak için, itimatlı, doğru, onu seven ve ona gönülden bağlı insanları beyin etrafında bulundurmalıdır.
2586 Sü başçı tüze tursa yortuğ kurın,  eriglerni yığsa yetürse soŋın Kumandan beyin muhafız alayını tanzim ederken, kimsenin ileri gitmemesine ve geri de kalmamasına dikkat etmelidir.
2587 Kiçig kur uluğlar ara kirmese,  yırak taş yorığlı yakın yortmasa Küçük rütbeli kimseler büyükler arasına girmemeli; uzak ve dışarıda bulunması icap edenler de yakın gelmemelidir.
2588 Kapuğda neteg erse oldruğ turuğ,  bu yortuğda andağ kerek ay uluğ Her kesin saray kapısındaki mevkii ve yeri ne ise, bu hareket esnasında da olduğu gibi muhafaza edilmelidir; ey büyük.
2589 Kapuğ başlar erniŋ bağırsaklıkı,  bu yaŋlığ kerek ay ajunçı akı Kapıcı-başı olan kimse böyle içten bağlı olmalı, ey cömert hükümdar.
2590 Bu yaŋlığ kerek bu kapuğ başlar er,  begi etmeki yep işin işler er Kapıyı bekleyen ve beyinin ekmeğini yiyip, işini gören insan böyle omalıdır.
2591 Munukı men aydım eşitti ilig,  talu er tilese üdürsü bilig işte ben söyledim ve hükümdar dinledi; eğer seçkin insan dilerse, bilgiyi tercih etsin.
İlig suali Öğdülmişke HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUALİ
2592 İlig aydı uktum munı belgülüg,  takı bir sözüg ay maŋa ülgülüg Hükümdar:—Bunu iyice anladım; bir şey daha soracağım, buna da düşünerek, cevap ver — dedi —
2593 Bilir sen seziksiz ajun begleri,  yalavaç ıdur ildin ilke eri Şüphesiz, bilirsin ki, dünya beyleri memleketten memlekete elçi gönderirler.
2594 Ayu ber maŋa bir bilig söz uzı,  yalavaç ıdur ildin ilke özi Bana mühim bir söz söyle, bir bilgi daha ver; bir memleketten bir memlekete elçi gönderirken,
2595 Negü teg kerek bu yalavaçlık er,  aŋar bütse begler karılatsa yer Beylerin ona inanması ve onu yollaması için, bu elçiliğe nasıl bir insan lâzımdır?