Kutadgu Bilig: Öğdülmiş Hükümdara Ulu Hâcibin Nasıl Bir İnsan Olması Lâzım Geldiğini Söyler

Öğdülmiş Hükümdara Ulu Hâcibin Nasıl Bir İnsan Olması Lâzım Geldiğini Söyler

	Eski Türkçe aslı	Günümüze aktarımı
XXXI	Öğdülmiş İligke Uluğ Haciblıkka Negü Teg Er Kerekin Ayur	Öğdülmiş Hükümdara Ulu Hâcibin Nasıl Bir İnsan Olması Lâzım Geldiğini Söyler
2435	Yanut berdi ögdülmiş açtı tilin, ayur inç tirilsü ilig miŋ yılın	Öğdülmiş cevap verdi, söze başladı ve : — Hükümdar huzur içinde çok yıllar yaşasın — dedi.
2436	Uluğ hâcib artuk bütün çın kerek, bu çınlık bile ked bütün din kerek	Ulu hâcib çok emniyetli, dürüst ve bu doğrulukla birlikte de iyi ve dini bütün bir insan olmalıdır.
2437	Tüp aslı kerek edgü kılkı oŋay, tusulsa bodunka toğursa kün ay	Halka faydalı olması ve bununla halkın başına güneş ve ay doğması için, onun soyu-sopu temiz ve tabiatı iyi olmalıdır.
2438	Tüpi edgü bolsa er edgü bolur, bu edgü kişi halkka edgü kolur	Soyu iyi olan insan iyi olur; bu iyi insan halk için de iyilik ister.
2439	Kişi edgüsindin kelir edgülük, yegü içgü miŋü takı kedgülük	iyi insanlardan yiyecek, içecek, giyecek ve binecek hususunda ancak iyilik gelir.
2440	Kılınçı oŋay bolsa teŋler söz ök, sözüg teŋler erniŋ işi ked süzük	Tabiatı iyi olursa, sözlerini tartarak söyler; sözleri tartan insanın işi çok temiz olur.
2441	Közi tok kerek hem uvutluğ silig, tetiglik kerek hem tümen tü bilig	Gözü tok, haya sahibi ve nâzik olmalıdır; zeki ve bin türlü bilgiye sahip bulunmalıdır.
2442	Közi tok kişi işte almaz orunç, orunç alsa hâcib bolur beg külünç	Gözü tok olan insan vazife başında rüşvet almaz; hâcip rüşvet alırsa, bey gülünç duruma düşer.
2443	Orunç ol buzuğlı oŋulmış işig, orunç yeg kılur ol bütürmiş işig	Yoluna girmiş işi bozan rüşvettir; olgunlaşan işi çiğ bırakan da rüşvettir.
2444	Uvutluğ silig bolsa kılkı tüzün, kelir andın edgü kılınçın sözün	Hâcip haya sahibi, temiz ve nâzik bir insan olursa, ondan işte ve sözde ancak iyilik gelir.
2445	Uvutluğ kişi kılmaz isiz işig, yarağsızka yakmaz bu sermez kişig	Haya sahibi olan insan kötü iş yapmaz, münâsip olmayan şeylere yaklaşmaz ve başkalarına kabalık etmez.
2446	Silig erke devlet siŋimlig bolur, silig bolsa kutka tegimlig bolur	Nâzik insan saadeti hazmeder; insan nâzik olursa, devlete lâyık olur.
2447	Tetig bolsa mâlka muŋadmaz bolur, bilig bilse işte yaŋılmaz bolur	insan zeki olursa, hiç bir vakit mala muhtaç olmaz; bilgili olursa, işinde hiç bir vakit yanılmaz.
2448	Yeme yakşı aymış biliglig bedük, biligligke tegdi öz ülgi ked ök	Bilgili ve büyük insan da çok güzel söylemiş; kısmetine en çok kavuşan bilgili insandır.
2449	Biliglig kerek kılsa begler işi, kamuğka yaramaz biligsiz kişi	Beylerin işini görmek için, bilgili insan lâzımdır; bilgisiz adam hiç bir işe yaramaz.
2450	Bilig tegmese kimke erse ülüg, tirig tese bolmaz anı tut ölüg	Bir kimse bilgiden nasibini alamamış ise, ona diri demek doğru olmaz; sen onu ölü bil.
2451	Bilig birle yalŋuk bedüp çavlanur, kişilerde üster kamuğ iş unur	insan bilgi ile büyür ve şöhret bulur; her keşten üstün olur ve her işi başarır.
2452	Biligsiz kişi ol kuruğ sır bediz, biliglig kişi ornı kökte ediz	Bilgisiz adam boş bir kalıptan ibarettir; bilgili kimsenin yeri gökten daha yüksektir.
2453	Ukuşluğ kerek işte artuk oduğ, oduğluğ bile işte tutnur boduğ	Hâcib vazifede çok uyanık ve anlayışlı olmalı; insan işinde uyanıklık ile boya tutturur.
2454	Ukuş bolsa asğı idi ök üküş, kamuğ edgülük ülgi ol bu ukuş	Akıllı olmak çok faydalıdır; bütün iyiliklerde aklın hissesi vardır.
2455	Ukuşsuz kişi ol yemişsiz yığaç, yemişsiz yığaçığ negü kılsun aç	Akılsız adam meyvasız ağaç gibidir; aç kimse meyvasız ağacı ne yapsın.
2456	Ukuşluğ yese yer ikigün ajun, ukuşluğ atanur atansa tüzün	Ancak akıllı kimse her iki dünyayı elde eder; asîl vasfını ancak akıllı insan alır.
2457	Ukuşluğ biliglig kişi ol kişi, kişide talusı bodunda başı	Akıllı ve bilgili adam — adamdır; o insanların seçkini ve halkın ileri gelenidir.
2458	Yüzi körki körklüg kerek hem yülüg, toğan ersig ünlüg sözi belgülüg	Hâcibin yüzü ve kıyafeti güzel, saçı-sakalı düzgün, erkek sesli ve açık sözlü olmalıdır.
2459	Sevitür yüzi körki körklüglüki, yaraşur kirip çıksa ersigliki	Yüzü ve kıyafetinin güzelliği onu sevdirir; huzura girip-çıkarken, merdâne tavrı iyi tesir yapar.
2460	Yülüg ersig erniŋ bolur hışmeti, bu hışmet bile ol kişi hürmeti	Saçı-sakalı düzgün erkek haşmetli olur; insan bu haşmet ile hürmet bulur.
2461	Sakınuk kerek din idisi arığ, bolsa kılkı kılınçı arığ	Hâcib takva sahibi ve dindar olmalıdır; tabiatı temiz olursa, hareketi de temiz olur.
2462	Sakınuk arığ din idisi kişi, irinmez kılur barça yalŋuk işi	Takva sahibi, temiz ve dindar insan üşenmez, dâima başkalarına hizmet eder.
2463	Sakınuk kişi yer kişi kadğusı, sakınuk kişi ol kişi edgüsi	Takva sahibi insan başkalarının kaygısını çeker; insanların iyisi takva sahibi olan insandır.
2464	Yüz utru bolur tutçı hâcib özi, körür közke körklüg kerek ol yüzi	Hâcib dâima her kesin gözü önünde bulunduğu için, onun yüzü göze güzel görünmelidir.
2465	Bu körklüg yüzüg körse köz suvlanur, köŋül açlur anda bu cân yemlenür	Bu güzel yüzü görünce, insanın yüzü güler; içi açılır ve canı zevk bulur.
2466	Muŋar meŋzetü aytur emdi bilig, biliglig sözi tut ay kılkı silig	Bilgili işte buna benzer bir söz söylemiştir; bilgilinin sözünü tut, ey yumuşak huylu insan.
2467	İdi edgü neŋ bu kişi körki yüz, bu yüz körkiŋe suv içer iki köz	insanda bu yüz güzelliği çok iyi bir şeydir; yüz güzelliği karşısında gözler parlar.
2468	Kupa körklügüg kör kılın özke fâl, işiŋ edgü bolğay kamuğ sözni üz	Kumral güzeline bak ve onu kendine uğur tut, işin iyi olur; başka sözü bırak.
2469	Köŋüllüg kerek hem ked öglüg kerek, amul bolsa kılkı takı edgürek	Hâcib gönül sahibi ve çok akıllı insan olmalıdır; bir de sakin tabiatlı olursa, daha iyi olur.
2470	Köŋüllüg kişi söz unıtmaz bolur, köŋülsüz sözüg ked tutumaz bolur	Gönül sahibi olan insan verdiği sözü unutmaz; gönül sahibi olmayan insan ise, sözünü tutmaz.
2471	Köŋül bolmasa er körümez işig, ögi bolmasa er itümez işig	Gönül olmazsa, insan arkadaşını seçemez; aklı olmazsa, işini yapamaz.
2472	Köŋülsüz kişiler kuruğ kep bolur, köŋül birle yalŋuk kamuğ iş kılur	Gönülsüz insanlar kuru bir kalıp olur; insan her işi gönül ile yapar.
2473	Ögi ked kerek köŋli alçak amul, çığay tul yetimke bağırsak köŋül	O çok akıllı, alçak gönüllü olmalı; fakir, dul ve yetimlere karşı şefkatli gönül lâzımdır.
2474	Tetiglik kerek hem törü ked bilir, ajun körki barça tetigdin kelir	Zeki olmalı ve kanunu iyi bilmelidir; dünyayı süsleyen şeyler hep zekâ mahsûlüdür.
2475	Köŋül kodkı bolsa kamuğka kiçig, tili bolsa yumşak şekerde süçig	Her kese karşı küçük ve alçak gönüllü davranmalı; dili yumuşak ve şekerden daha tatlı olmalıdır.
2476	Yaruk tutsa yüz köz kişike küle, kılınç edgü tutsa kişilik bile	İnsanlara açık ve güler yüz göstermeli; başkalarına karşı insaniyet dâiresinde ve iyi muamele etmelidir.
2477	Negü ter eşitgil kişi alçakı, köŋül til kiçig tut ay er kıvçakı	Alçak günüllü insan ne der, dinle; ey boş insan, gönülünü alçak ve dilini kısa tut.
2478	Köŋül kodkı tutsa bulur kut erig, küler yüz isig sözke tirlür tirig	însan gönlünü alçak tutarsa, saadet gelip, onu bulur; hayatta herkes güler yüz ve tatlı söz etrafında toplanır.
2479	Küler yüz ısığ sözke yalŋuk isir, isinse bu yalŋuk bolur kul esir	Güler yüz ve tatlı söze insan ısınır; insan kime ısınırsa, ona kul-köle olur.
2480	Serimlig kerek hem tuta bilse öz, közin ked küdezse tilin tıdsa söz	Sabırlı ve kendisine hâkim olmalıdır; gözünü iyi gözetmeli ve dilini sakınmalıdır.
2481	Kulakı sak erse ögi bilgi keŋ, yorıkı tüz erse tili köŋli teŋ	Kulağı delik, aklı ve bilgisi geniş, tavrı ve hareketi doğru, sözü ve özü bir olmalıdır.
2482	Tükel bilse erdem bitise bitig, kamuğ işke bilgin bu kılsa itig	Bütün faziletlere sahip olmalı ve kalem sahibi bulunmalıdır; her türlü işi bilgisi ile yürütmelidir
2483	Bu erdem bilig kör kerek barça tüz, uluğ hâcib ötrü kızıl kılsa yüz	Ulu hâcib, işinde muvaffak olabilmesi için, bu fazilet ve bilgilerin hepsine birden sâhıp bulunmalıdır.
2484	Tapuğlarda artuk bu yinçge tapuğ, hâciblık-turur baksa yetrü kamuğ	Dikkat edersen, hizmetler arasında en ince hizmet hâcibliktir.
2485	Bu kaç neŋ kerek kim atansa hâcib, kişi başlasa yolka öŋdün keçip	Hâcıb olmak ve öne geçip, insanlara yol göstermek için, şu bir kaç şey lâzımdır.
2486	Muŋar meŋzer emdi bu şâir sözi, bu şâir sözi ol biligsiz közi	Buna benzer şöyle bir şâir sözü vardır; şâir sözü bilgisize gözdür.
2487	Hâciblıkka aşnu bu on neŋ kerek, yiti köz kulak sak köŋül keŋ kerek	Hâciblik için önce şu on şey lâzımdır; keskin göz, delik kulak, geniş, gönül.
2488	Yüzi körki bod til ukuş ög bilig, kılınçı bularka tükel teŋ kerek	Yüz, kıyafet, boy, dil, anlayış, akıl, bilgi; tavır ve hareketi de bunlara tam denk olmalıdır.
2489	Uzun keç yaşasunı ilig özi, uluğ hâcib ol begke körgü közi	Hükümdar çok yaşasın; fakat bir beyin gören gözü ulu hâcibdir.
2490	Törü hem toku öıedi yinçge tapuğ, uluğ hâcib itse açar yol kapuğ	Kanun, usûl ve örfü yerine getirmek ince bir iştir; ulu hâcib bunu tanzim ederek, yol ve kapıları açar.
2491	Muŋar meŋzetü keldi bilge sözi, eşitse köŋül bersü alsu özi	Bir âlimin buna benzer bir sözü vardır; duyan bu söze gönül versin ve benimsesin.
2492	Uluğ iş-turur bu hâciblık işi, munı başka eltmez meger ked kişi	Bu hâciblik işi büyük iştir, bunu ancak çok ehil insan başarabilir.
2493	Hâciblar işi tut ya begler işi, uluğ ya kiçig tut ötügçi kişi	ister hâciblerin, ister beylerin işi olsun, büyük veya küçük, o bütün mâruzâtta bulunmak isteyenleri kabul eder.
2494	Açğıçı bitigçi ya iş tutğuçı, ya tonçı etükçi âmil bolğuçı	Hazinedar veya kâtip gibi memurlar ve elbiseci veya ayakkabıcı gibi san'atkârlar ile münâsabettedır.
2495	Ya yat baz yalavaç keliş ya barış, boşuğ bergü açığ olarka tegiş	Yat-yabancı elçilerin geliş ve gidişine, onların istihkakları olan ihsan ve hediyelerin verilmesine o bakar.
2496	Konukları körgü ya boğuzı yemi, açığlığ açığsızka kılsa emi	O bunların kalacakları yeri ve yiyecekleri yemeği tâyin eder, hediyeli veya hedıyesizlerin usûl ve çâresine bakar.
2497	Uğrında erse kişi başlağu, törüsin tokusın yazım kılmağu	Yol ağzında ise, insanlara rehberlik eder; merasim, örf ve âdetin yanlış yapılmamasına dikkat eder.
2498	Çığay tul yetim kıssa berse ötüg, anı barça tıŋlap ötünse ötüg	Fakir, dul, öksüz ve yetim dileklerini dinler ve bunları beye arzeder.
2499	Mezâlim üdinde ötügçilerig, körü alsa yol kılsa bolsa erig	Haksızlığa uğrayarak, hak talebinde bulunanları kabul etmeli, yol göstermeli ve onlara karşı haşin davranmamalıdır.
2500	Yana körse iç taş yarağsızlarığ, ayu berse tıdsa kötürse arığ	Yine içte ve dışta uygunsuzları görürse, onları ikaz ederek, hareketlerine mâni olmalı ve bunlara meydan vermemelidir.
2501	Bu yaŋlığ tü işler neçe ülgülüg, uluğ hâcib elgi tegir belgülüg	Bu çeşit bir çok ölçülü işleri, şüphesiz, ulu hâcib halleder.
2502	Bu işke basut barça andın kelir, kalı artasa kalsa andın kalır	Bu işlere her türlü yardım ondan gelir; eğer işler bozulur veya yapılmazsa, yine onun yüzünden kalır.
2503	Ay ilig hâciblarka saklaŋu ol, bu kaç yerde artuk katığlaŋu ol	Ey hükümdar, hâcibler bir kaç yerde ihtiyatlı olmalı ve bu hususlarda çok gayret etmelidirler.
2504	Biri beg sözini katığ tutsa berk, ikinçi havâka ukuş kılsa örk	Biri—hâcib beyin sözünden kat'iyen dışarı çıkmamalı; ikincisi hava ve heveslerine aklını yular yapmalıdır.
2505	Üçünçi körürde küdezse özin, tilinde çıkarmasa tegme sözin	Üçüncüsü—huzurda müteyakkız olmalı ve ağzına gelen her sözü söylememelidir.
2506	Orunç almasa kılsa barça işig, yağutsa begiŋe yıramış kişig	Rüşvet almamalı, üzerine düşen bütün işleri yapmalı ve uzaklaşmış olan insanları beyine yaklaştırmalıdır.
2507	İki neŋ kişide bulunsa ilig, aŋar bermegil iş uzatma elig	Ey hükümdar, bir insanda şu iki şey varsa, ona iş verme ve yakınlık gösterme.
2508	Biri tilde yalğan çıkarsa sözin, biri egrilik ol sikirtse özin	Bunlardan biri yalancılık ve diğeri de insanı doğru yoldan saptıran kötü huydur.
2509	Bu iki kılınç kimde bolsa köni, özüŋke yakurma ay ilig anı	Bu iki tabiat gerçekten kimde bulunursa, ey hükümdar, onu kendine yaklaştırma.
2510	Adın üç iş ol kör tapuğçı işi, küdezmese andın özi yer başı	Bak, daha şu üç şey vardır ki, hizmetkâr bunlardan korunmazsa, kendi başını yer.
2511	Biri söz eşitse katığ tutsa berk, biri körse teŋsiz közin yumsa terk	Biri—her duyduğu şeyi ifşa etmemeli; ikincisi—görmemesi icap eden uygunsuz şeyleri görünce göz yummasını bilmelidir.
2512	Üçünçi özin tutsa tursa köni, sevinçin keçürgey bu bulmış küni	Üçüncüsü —kendisine hâkim olmalı ve doğrulukla yaşamalıdır; böylelikle hayatını sevinç içinde geçirir.
2513	Negü ter eşitgil bügü bilge beg, bu söz işke tutsa saŋa bolğa yeg	Hakîm ve âlım bey ne der, dinle; bu söze göre hareket edersen, senin için çok iyi olur.
2514	Başıŋ kolsa begler sözin sözleme, yana ilke yazma başıŋnı yeme	Başını korumak istersen, beylerin söylemesi icap eden sözleri sen söyleme ve memlekete karşı suç işleyerek, kendi başını yeme.
2515	Kara ilke yazsa kurıtur başın, tili sözde yazsa uşatur tişin	Avam memlekete karşı suç işlerse, başı gider; konuşurken dili suç işlerse, dişi kırılır.
2516	Telim körmişim bar tegimsiz kişi, turup ilke yazdı kesildi başı	Çok görmüşümdür, liyakatsiz kimseler günün birinde memlekete karşı suç işlemişler ve başları kesilmiştir.
2517	Üküş me eşittim bu til sözlemiş, köŋül sırrı açlıp erin başlamış	Sonra çok okudum, dil ihtiyatsız konuşurken, gönül sırrını ifşa etmiş ve o kimseyi yaralamıştır.
2518	Yana aydı bilge bügü sözledi, özin tutnumaz er başın yer tedi	Alim ve hakimler de : — Kendisine hâkim olmayan insan kendi başını yer —demişlerdir.
2519	Hâciblarka artuk küdezgü özüg, körürde közüg hem ötügde sözüg	Hâcibler kendilerini çok gözetmeli, huzurda gözlerine ve mâruzâtta bulunurken de, sözlerine dikkat etmelidirler.
2520	Üdi bolmağınça özi kirmese, ayıtmazda aşnu ötüg bermese	Vakti gelmeden içeri girmemeli ve kendilerine sorulmadan da mâruzâtta bulunmamalıdırlar.
2521	Negü ter eşitgil ukuşluğ tili, ukuşluğ tili açtı mani yolı	Akıllı insan ne der, dinle; akıllının dili mâna yolunu açmıştır.
2522	Üdi bolsa körkit meliklerke yüz, ayıttukta sözle tilin sözke söz	Meliklere vakti gelince yüzünü göster, sordukları vakit söyle ve ancak sorduklarına cevap ver.
2523	Kamuğ neŋke vakt ol üdi belgülüg, üdi boldı erse körür iki köz	Her şeyin muayyen bir vakti ve zamanı vardır; vakti geldi ise, bunu iki göz görür.
2524	Bu yaŋlığ kerek barça erdem bilig, uluğ hâcib ötrü uzatsa elig	Bütün fazilet ve bilgilerinin böyle olması lâzımdır; bu vasıfları hâiz olan ulu hâcıb vazifesine başlayabilir.
2525	Bu erdi ay ilig özüm bilmişi, munukı ötündüm ayıtmış tuşı	Ey hükümdar, benim bildiklerim bunlardır; işte sorulduğu için arzettım.
	İlig suali Öğdülmişke	HÜKÜMDARIN ÖĞDÜLMİŞ'E SUÂLİ
2526	İlig aydı uktum eşittim bu söz, takı bir söz aytur seniŋdin bu öz	Hükümdar: — Bunları dinledim, anladım — dedi—sana bir şey daha soracağım.
2527	Maŋa ayğıl emdi kapuğ başlar er, negü teg kerek ay bu iş işler er	Şimdi gelelim kapıcı-başına; bu vazifeyi üzerine alan insan nasıl olmalıdır?