Kutadgu Bilig
Öğdülmiş Hükümdara Kâtibin Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
Eski Türkçe aslı Günümüze aktarımı
XXXIV Öğdülmiş İligke Bitigçi Ilımğa Negü Teg Kerekin Ayur Öğdülmiş Hükümdara Kâtibin Nasıl Olması Lâzım Geldiğini Söyler
2672 Yanut berdi ögdülmiş aydı ilig,  bu işke idi ked yetürsü bilig Öğdülmiş cevap verdi ve : — Hükümdar bu husus hakkında çok düşünmelidir — dedi.
2673 Ötüg berdi ögdülmiş aydı ay beg,  yorayın bu sözni köŋülteki teg Öğdülmiş devamla şunları arzetti :— Ey bey, bu sözü düşündüğüm gibi izah edeyim — dedi —
2674 Neçe me bilig bilse begler özi,  bitigçi kerek ol bitise sözi Beyler kendileri ne kadar bilgili olurlarsa-olsunlar, sözlerini yazmak için, onlara yine de kâtip lâzımdır.
2675 Bitigçike ayğu kerek iç sözin,  küdezse bitigçi üküş ya azın Kâtibe sırları söylemek icap edecektir; kâtip, az veya çok olsun, bunları gizli tutmalıdır.
2676 Bu iç söz tutuğlı bütün çın kerek,  bütünlükke artuk bütün din kerek Bu sırlara vâkıf olan kimse itimat edilir, dürüst bir insan ve itimat kazanmak için de, dini bütün olmalıdır.
2677 Kalı tutmasa bu bitigçi sözüg,  begi sırrı açlur bu örter özüŋ Eğer kâtip sır saklamasını bilmezse, beyinin sırrı fâş olur ve bu da kâtibi yakar, mahveder.
2678 Neçe me bu begler sözin kizlese,  bu iki kişike kerek sözlese Beyler sözlerini ne kadar gizlerlerse-gizlesinler, onu şu iki kimseye açmak zorundadırlar.
2679 Birisi bitigçi birisi vezir,  bu iki kişike söz açmak tegir Bunlardan biri — kâtip, biri — vezirdir; bu iki şahsa sırrı tevdi etmek icap eder.
2680 Bu iki kişike söz açğu kerek,  söz açsa avağları yüdgü kerek Bu iki kişiye sırrı açmak ve sırrı açınca da nazlarını çekmek lâzımdır.
2681 Bu iki kişide bolur barça söz,  bu söz tutmasa öz işin buzdı öz Bütün sırlar bu iki insanda bulunur; bu sırları saklamazlarsa, kendi işlerini kendileri bozmuş olurlar.
2682 İdi yakşı aymış ötüken begi,  tilin tutzu bermiş saŋa söz yegi Ötüken beyi çok iyi söylemiş, sözlerin iyisini sana dili ile ulaştırmıştır.
2683 Ay begler ınançı sözüg kizle berk,  sözüg kizlemese başıŋ barğa terk Ey beylerin itimâdını kazanan insan, sırrı iyi sakla; sırrı saklayamazsan, derhâl başın gider.
2684 Bu ağzıŋ misâli üŋür sanı teg,  sözüg çıksa andın sehar tanı teg Bu ağız bir in gibidir; sözün oradan çıkarsa, seher yeli gibi olur;
2685 Yazıldı ajunka anı tirgüsüz,  eşitti tüzü halk anı örtgüsüz Dünyaya yayılır ve artık toplanmaz; onu bütün halk duyar ve artık örtülemez.
2686 Ağızdın ara ot ara suv çıkar,  birisi itigli birisi yıkar Ağızdan bâzan ateş, bâzan da su çıkar; bunların biri yapar, biri de yıkar.
2687 Küyer ot teg ol bu kereksiz sözüg,  ağızdın çıkarmağu küygey özüŋ Lüzumsuz söz yanan ateş gibidir; onu ağızdan çıkarmamalısın, sonra kendin yanarsın.
2688 Akar suv teg ol bu tilin edgü söz,  kayuka bu aksa çeçek öndi tüz Dilin söylediği iyi söz ise, akar su gibidir; nereye akarsa, orada çiçek açar.
2689 Ayâ er atanmış biliglig bügü,  köŋül sırrı artuk katığ kizlegü Ey merd tanınmış bilgili hakîm, gönül sırrını çok sıkı saklamalıdır.
2690 Negü ter eşitgil bu beytig okı,  köŋül sırrı kizle ay köŋlüm tokı Şu beyti oku, bak, ne der; ey gönülümü doyuran, gönül sırrını gizli tut.
2691 Köŋül sırrı berk tut sen ayma tilin,  kalı aydıŋ erse ökünçi yılın Gönül sırrını iyi muhafaza et, sen onu söyleme; eğer söylersen, peşimanlığı yıllarca sürer.
2692 Kızıl til kara başka yavlak yağı,  bu yavlak yağığ bekle inçin salın Kırmızı dil kara başın amansız düşmanıdır; bu kötü düşmanı sıkı tut ve huzur içinde yaşa.
2693 Bitigçi biliglig ukuşluğ kerek,  hatı uz belâğat takı edgürek Kâtip bilgili ve akıllı olmalı, güzel bir hatta ve üstün bir belâgate sahip bulunmalıdır.
2694 Bitigde hat uz bolsa açlur köŋül,  okığu kelir baksa avnur köŋül Mektubun hattı güzel olursa, gönül açılır; onu görünce, insan okumak ister, gönül avunur.
2695 Belâğat bile hat teŋeşse kalı,  idi edgü til bu bitig söz tili Hattın güzelliği eğer belagat ile de bırleşırse, yazılı söz mükemmel bir ifâde bulmuş olur.
2696 Negü ter eşitgil ıla sır teŋi,  idi edgü yaŋ bu bitig söz yaŋı ila kâtibi ne der, dinle; yazılı söz usûlü mükemmel bir usûldür.
2697 Kamuğ edgü sözler bitigde bolur,  bitinmiş üçün söz unıtmaz kalur Her türlü iyi söz kitaplarda bulunur; yazılmış olan söz unutulmaz, kalır.
2698 Bitimedi erse bitigli bitig,  negü bilgey erdiŋe bu hikmet bilig Yazanlar kitapları yazmamış olsalar idi, bu hikmet ve bilgileri biz nasıl öğrenebilecektik.
2699 Bitip kodmasa erdi bilge bügü,  biziŋde ozakığ kim erdi tigü Alim ve hakimler yazıp bırakmamış olsalardı, bizden evvel gelenlerden kim bahsedebilirdi.
2700 Yok erse bitig bu kişiler ara,  tilin sözke kim bütgey erdi kör e İnsanlar arasında yazı olmasa idi, dille söylenen söze kim inanırdı.
2701 Kişi ildin ilke söz ıdğu bolur,  bitig bolmasa söz neçe sözleyür İnsan bir yerden başka bir yere her vakit haber gönderir; yazı olmasa, fikrini nasıl ifâde eder.
2702 İdi ked kereklig-turur bu bitig,  bitig birle begler iter el itig Yazı çok lüzumlu bir şeydir; beyler memleket işlerini yazı ile tanzim ederler.
2703 Bu begler işiŋe tusulur kişi,  bu üç törlüg ol kör ay ilçi başı Beylerin işine yarayan kimseler şu üç türlü insanlardır, ey hükümdar.
2704 Birisi biliglig ukuşluğ bügü,  takı bir bitigçi-turur sözlegü Biri — bilgili, akıllı ve hakîm kimse, biri — kendisine sırlar tevdi edilen kâtip,
2705 Üçünçi kür ersig er ol toŋ yürek,  yağıka börike bu ersig kerek Üçüncüsü cesur, merd ve pek yürekli yiğittir; düşmana ve kurda karşı böyle bir yiğit lâzımdır.
2706 Ukuşluğ biliglig bu öglüg bügü,  keŋeşke tusulur aŋar ne tigü Anlayışlı, bilgili, akıllı ve hakîm kimse istişare için faydalı olur; ona söz yok.
2707 Kamuğ el işin barça itgen bitig,  bitigin tutar el kirişin tetig Bütün memleket işlerini tanzim eden hep yazıdır; zeki insan memleketin gelirini yazı ile zapteder.
2708 Kılıç alsa ersig eren işlese,  yağı boynı yençse öze iglese Yiğit adam ise, eline kılıç alır ve onu kullanarak, düşmanın boynunu vurur ve onu ayak altına alır.
2709 Yumıtsa kayuda bu üç törlüg er,  tilekin bulur er tümen ârzû yer Bu üçü nerede bir araya gelirse, insan orada dileğine kavuşur ve bütünarzularına nâıl olur.
2710 Bularda narukı kalın bu kotu,  bu üçke udu bardaçı ol botu Bunların dışında kalan bir sürü insan, bu üçüne uyarak yürüyen köşeklerdir.
2711 Kılıç birle tutlur kalı tutsa el,  kalem birle baslur kalı bassa el Eğer memleket tutulursa, kılıç ile tutulur; eğer memlekete hüküm etmek icap ederse, kalem ile edilir.
2712 Biligin ukuşun tegip el tüzer,  bu üç neŋ bile er ajunuğ süzer İnsan bilgi ve akıl ile memleketi tanzim eder; bu üç şey ile insan dünyayı duru bir hâle getirir.
2713 Bilig birle başlar begi el törü,  ukuş birle işler kamuğ iş körü Bey memleket ve kanunları bilgi ile ele alır; bütün işleri akıl ile görür.
2714 Kılıç el tutar hem bodun kazğanur,  kalem el tüzer hem hazine urur Kılıç memleket zapteder ve zafer kazanır; kalem de memleket tanzim eder ve hazine toplar.
2715 Kılıç kan tamuzsa begi el alır,  kalemde kara tamsa altun kelir Kılıç kan damlatırsa, memleket alır; kalemden mürekkep damlarsa, altın gelir.
2716 Bu iki-turur bu ajun tutrukı,  oza keçmiş iş hem kelir utrukı Gerek geçmişte, gerek gelecekte bu dünyanın bize verip-vereceği bu iki şeydir.
2717 Ayâ beg bu iki uluğ erdem ol,  bügü ilçi begler munı tutğu yol Ey bey, bu iki şey büyük bir fazilettir; hakîm hükümdarlar bunu kendilerine düstûr edinmelidirler.
2718 Muŋar meŋzetü keldi emdi bu söz,  eşitgil munı sen ayâ edgü öz Şimdi buna benzer bir söz vardır; ey iyi insan, sen bunu dinle.
2719 İdi edgü erdem bilig bilse er,  takı artuk erdem kılıç ursa er insanın bilgili olması çok iyi bir fazilettir; insanın kılıç kullanması daha üstün bir fazilettir.
2720 Kılıç birle tutlur talu edgü el,  kalem birle itlür tilek ârzû yer Güzel ve iyi bir memleket kılıç ile zapt ve kalem ile tanzim edilir; her kes dilek ve arzusuna kavuşur.
2721 Közi tok kerek hem özi umdusuz,  bağırsak kerek çın özi koltğusuz Kâtibin gözü tok olmalı ve tamahkâr olmamalıdır; doğru, içten bağlı ve gönülü gani olmalıdır.
2722 Közi tok kişi neŋke suklanmaz ol,  kişi neŋ bile bolsa arsıkmaz ol Gözü tok insanda mala karşı hırs olmaz; böyle kimse mal ile aldatılmaz.
2723 Kişi umduçı bolsa boldı bulun,  suyurka anı sen ay körki tolun insan tamahkâr olursa, nefsinin esîri olur; ey dolun ay gibi güzel yüzlüm, sen onu bağışla.
2724 Neçe me beg erse kul ol umduçı,  kişide eli umduçı ol tuçı Tamahkâr, ne kadar bey olursa-olsun, kuldur; tamahkâr her vakit aşağılık bir insan olarak kalır.
2725 Suk erse bitigçi bilig artatur,  bitir umdu birle bitig artatur Kâtip haris olursa, bilgisini kötüye kullanır; tamah ederek yazar ve yazıyı tahrif eder.
2726 Kümüş körse altun aŋar arsıkar,  idisi başın yer ya baş alsıkar Altın ve gümüş görünce, ona aldanır; efendisinin başını yer yahut kendi başını kaybeder.
2727 Bağırsak tapuğçı eşik yastanur,  tiledükte tutçı kapuğda-turur Sâdık hizmetkâr eşiği yastık yapar ve her istenildiği zaman kapıda hazır bulunur.
2728 Bağırsak tapuğçı beg asğın tiler,  teni cânı mâlın begiŋe ular Vefalı hizmetkâr beyin faydasını ister; tenini, canını ve malını beyine feda eder.
2729 Bor içmez kerek bolsa kılkı arığ,  yarağsız kılınçığ yıratsa arığ Kâtip içki içmemeli ve temiz tabiatlı olmalı; yakışık olmayan bütün hareketleri kendisinden uzaklaştırmalıdır.
2730 Bitigçi bor içse biligdin tezer,  biligdin tezigli bitigdin azar Kâtip içki içerse, bilgiden uzaklaşır; bilgiden uzaklaşan yazıda şaşırır.
2731 Bitigçi keçe taŋda elde kerek,  neçede kerek bolsa anda kerek Kâtip sabah-akşam kapıda durmalı, lâzım olduğu zaman hazır bulunmalıdır.
2732 Kişide talula bu iki kişig,  aŋar ötrü bergil bu iki eşig İnsanlar arasında şu iki kişiyi seç ve onlara şu iki işi ver.
2733 Birisi bitigçi hatı belgülüg,  birisi yalavaç tili ülgülüg Biri — yazmasını bilen kâtip, biri — konuşmasını bilen elçi.
2734 Yakında yağukta ya yat baz ara,  tuşar erse övke bulardın kör e Gerek yakın-akraba, gerek yat-yabancılar arasında kırgınlıklar hâsıl olursa, bil ki, bunlar yüzündendir.
2735 Bu iki kişidin tuşar tuşsa iş,  bu iki kişiler iter itse iş Ne iş gelirse, bu iki kişiden gelir; işleri yoluna koyarsa, bu iki kişi koyar.
2736 Birisi bitigde yaŋılsa sözüg,  birisi tili birle etse sözüg Biri yazıda sözü yanlış yazarsa, ikincisi dili ile bunu tashih etmelidir.
2737 Bitigçi bu yaŋlığ kerek ay elig,  ınansa aŋar berse bolğay elig Ey hükümdar, kâtip böyle olmalıdır; böylesine inanılır ve itimat edilebilir.
2738 Bu yaŋlığ kişike ınansa bolur,  kişilik tilese anıŋdın kelür Böyle bir insana inanmak mümkündür; insanlık istersen, onda bulursun.
2739 Bu erdi ay elig meniŋ bilmişim,  ötündüm eligke tükendi işim Ey hükümdar, benim bildiğim bu kadardır; işte hükümdara arzettim, başka bir diyeceğim yoktur.
İlig suali Öğdülmişke HÜKÜMDARIN ÖGDÜLMİŞ'E SUÂLİ
2740 Elig aydı uktum munı ma ögün,  takı bir sözüm bar anı ay bu kün Hükümdar : — Bunu da iyice anladım — dedi — bir sözüm daha var, bugün ona da cevap ver,
2741 Ağıçı negü teg kerek ay maŋa,  aŋar bütse begler yitürse neŋ e Bana söyle, hazinedar nasıl olmalı ki, ona beyler itimat etsin ve hazineyi eline teslim edebilsin.
2742 Ağı kaznakı tutsa altun kümüş,  ol er başka eltse bu aymış yumuş Hazinede altın, gümüşü muhafaza etsin ve kendisine verilen işleri başarabilsin.